Ετσι, στη διάρκεια της δικτατορίας του 1967 η έπαυλη κατεδαφίστηκε για να γίνει στη θέση της ένα γιαπί, απ’ αυτά, που «στοιχειώνουν» την πόλη του Πειραιά ( τα άλλα δύο είναι το γιαπί της Ραλλείου και ο πολυώροφος «πύργος») και ό,τι είχε απομείνει από το κληροδότημα να… λεηλατηθεί.
H ιστορία αρχίζει, τον Ιούνιο του 1938, όταν ο Αλέξανδρος Ζαχαρίου, ομογενής από τη Ρουμανία, πεθαίνει από καρδιακή ανακοπή στην έπαυλή του, στην Καστέλα, όπου ζούσε με τη σύζυγό του Αυγούστα, χωρίς να έχουν αποκτήσει παιδιά.
Στα κλασικά βιογραφικά του αποδίδονται οι τίτλοι του «πρωτοπόρου της σοβαράς βιομηχανίας» και του «βασικού συντελεστού της τεχνικής προόδου» στην Ελλάδα.
Ωστόσο, λίγοι θα τον θυμούνται για τις επιχειρηματικές δραστηριότητές του. Το όνομά του θα μείνει στις μνήμες των Πειραιωτών κυρίως για το κληροδότημα που άφησε με τη διαθήκη του, η οποία δημοσιεύτηκε στις 2 Ιουλίου 1938 στο Πρωτοδικείο Αθηνών.
Τεσσεράμισι χρόνια, αργότερα, στην καρδιά της γερμανικής κατοχής, η Αυγούστα Ζαχαρίου εισάγεται στην Κλινική Σμπαρούνη, στην περιοχή των Εξαρχείων, για να υποβληθεί σε μια δύσκολη χειρουργική επέμβαση.
Η διαθήκη
Στις 18 Δεκεμβρίου 1942 συντάσσει ιδιοχείρως τη διαθήκη της και καθιστά γενικό κληρονόμο το Ιδρυμα Αλέξ. Ζαχαρίου, προκειμένου να εκτελέσει την τελευταία επιθυμία του ανδρός της, σύμφωνα με την οποία:
«Η ωραία παραθαλάσσια έπαυλις Ζαχαρίου, στην Καστέλλα. να γίνη Κέντρον των πνευματικώς εργαζόμενων απόρων και κατ’ εξοχήν Ελλήνων καλλιτεχνών, μουσικών, ζωγράφων, ποιητών [...]».
Η Αυγούστα Ζαχαρίου υπεβλήθη στην εγχείρηση, αλλά υπέκυψε στις 22 Δεκεμβρίου 1942.
Η διαθήκη της δημοσιεύτηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών το πρωί της 23ης Δεκεμβρίου 1942 (υπ’ αριθμ. 7290/23.12.1942).
«[...] υπό τας δραματικάς δε τότε συνθήκας της εχθρικής κατοχής κατωρθώθη, τη ενεργεία μου, η ταχίστη υπό του Δικαστηρίου δημοσίευσις της διαθήκης (την πρωίαν της 23 Δεκεμβρίου 1942) και δη και προς της τελέσεως της κηδείας της και διεσώθη ούτω η περιουσία της, η οποία άλλως θα περιήρχετο εις τους εν Γερμανία συγγενείς της, διότι αύτη ήτο Γερμανίς την καταγωγήν, ανεξαρτήτως του ότι και παρά ταύτα επεχειρήθη η αρπαγή της περιουσίας υπό των Γερμανών της κατοχής [...] .
»Τα κύρια περιουσιακά στοιχεία, τα αφορώντα εις την εκπλήρωσιν του σκοπού ήσαν η εν Καστέλλα έπαυλις και χρεώγραφα (κυρίως μετοχαί των εταιρειών Τσιμέντων "Τιτάν" και "Λιπασμάτων" αι μόναι άξιαι λόγου)».
Αυτά έγραφε, μεταξύ άλλων, σε μια μακροσκελή επιστολή του, στο φιλολογικό περιοδικό «Νέα Εστία» (τεύχος 832 της 1ης Μαρτίου 1962) ο πρόεδρος του Ιδρύματος Ζαχαρίου, Π.Ν. Γουναράκης, ένας εκ των δύο εκτελεστών της διαθήκης της Αυγούστας Ζαχαρίου, απαντώντας σε επιστολή αναγνώστη.
Η παρέμβαση
H επιστολή έδωσε το ερέθισμα στον συγγραφέα της «Αιολικής Γης» να γράψει μια επιφυλλίδα με τίτλο «Το Ιδρυμα Ζαχαρίου -Η έπαυλη της Καστέλλας έτοιμη να γίνει κέντρον καλλιτεχνών και συγγραφέων», η οποία δημοσιεύεται στις 6 Μαρτίου 1962 στην εφημερίδα «Το Βήμα».
Ο Ηλίας Βενέζης, προφανώς για να προκαλέσει το ενδιαφέρον, αρχίζει την επιφυλλίδα του διηγούμενος την εμπειρία του από ένα ταξίδι του όχι σε κάποια «δυτική» χώρα αλλά στη Γιουγκοσλαβία του Τίτο, όπου διαπίστωσε «το τι ανέσεις προσφέρει η πολιτεία στους συγγραφείς και στους καλλιτέχνες της».
Στον πρόλογο ο συγγραφέας μπαίνει, αμέσως, στο θέμα του γράφοντας:
«Πριν από λίγες ημέρες σε μια συνομιλία μας με εξέχουσα προσωπικότητα του τόπου, όταν ο λόγος ήρθε στο τι προτάσεις θα μπορούσαν να γίνουν υπέρ της τάξεως των καλλιτεχνών, υπέδειξα, μεταξύ άλλων, την ανάγκη να δημιουργηθούν κάποτε και στον τόπο μας καταφύγια σπουδής και ανάπαυσης για τους ανθρώπους του πνεύματος και της τέχνης».
Και συνεχίζοντας περιγράφει γλαφυρά την εμπειρία του:
Ημαστε στο Ντουμπρόβνικ πριν από λίγους μήνες προσκεκλημένοι να παρακολουθήσουμε τις εκδηλώσεις του φεστιβάλ της πρωτεύουσας της Δαλματίας, όταν ένα πρωινό ο Ακαδημαϊκός κ. Μαρίγιαν Μάτκοβιτς παλαιός Διευθυντής του Κρατικού Θεάτρου του Ζάγκρεμπ μας κάλεσε σ’ έναν πρωινό περίπατο:
-Ελάτε, πρέπει να το δήτε αυτό. Να δήτε ένα δαλματικό αρχοντικό του 16ου αιώνα.
Ηταν έξω απ’ την πόλη πίσω από τους δασωμένους λόφους της, κοντά στην περιοχή του νέου λιμανιού. Σ’ ένα τοπίο ειδυλλιακό, παράλιο, βρήκαμε το αρχοντικό. Συντηρημένο περίφημα είναι στην διάθεση των μελών της Ακαδημίας της Γιουγκοσλαβίας για μελέτη και ανάπαυση και στεγάζει το Ιστορικό Ινστιτούτο της Γιουγκοσλαβικής Ακαδημίας των Επιστημών και της Τέχνης.
Ενας αέρας άνεσης, παλαιά έπιπλα, ωραίοι πίνακες. Σε μια ωραία τοιχογραφία του 16ου αιώνα, διατηρημένη λαμπρά είδαμε την επιγραφή "Ignoto Deo" Ο κ. Μάτκοβιτς που μας συνόδευε μας εξηγούσε το σκοπό αυτής της πρωινής εκδρομής:
-Ηθελα να δήτε αυτό το σπίτι, είπε, το έξω απ’ τα τείχη της Ραγούζας που χρησίμευε ως καλοκαιρινή διαμονή μιας οικογένειας της, για να αντιληφθήτε την δύναμη ασφαλείας, που ενέπνεε εκείνη η μικροσκοπική Δημοκρατία. Εκεί πάνω από το βουνό που βλέπετε, ήταν οι Τούρκοι. Ωστόσο, ο πολίτης της Ραγούζας έχτιζε τέτοιο πολυτελές αρχοντικό εδώ έξω από τα τείχη κι’ ερχόταν να ξεκαλοκαιριάσει με τη φαμίλια του, […]
Αυτά μας έλεγε ξεναγώντας μας στο σπίτι του Ignoto Deo, ο Ακαδημαϊκός της γειτονικής χώρας. Αλλά δε μου φεύγει η εντύπωση πως άλλο κυρίως ήθελε να μας δείξει: το τι ανέσεις προσφέρει η πολιτεία στους συγγραφείς και στους καλλιτέχνες της.
Κάτι παρόμοιο φανταζόμουν κυρίως για τους συγγραφείς και τους καλλιτέχνες που δεν έχουν τα οικονομικά μέσα όταν διατύπωνα την πρότασή μου στο συνομιλητή μου.
Η πρόταση
Παρακάτω, ο Ηλίας Βενέζης κάνει εκτενή αναφορά στο ιστορικό του Ιδρύματος Ζαχαρίου, με βάση τα στοιχεία που παρέθετε στην επιστολή του περιοδικού «Νέα Εστία» ο Π. Γουναράκης και κατέληγε, πετώντας το «γάντι» στην Πολιτεία:
Αλλά τώρα γεννάται άλλο ζήτημα: με τι χρήματα θα λειτουργήση το Ιδρυμα Ζαχαρίου και η χρησιμοποίηση της έπαυλής του. Οι διαθέσεις προορίζονταν για την λειτουργία του Ιδρύματος τα έσοδα από τις μετοχές της Εταιρείας "Τέκτων" που άφησαν στο Ιδρυμα. Αλλά η αξία αυτών των μετοχών εξανεμίσθηκε, επειδή η Εταιρεία "Τέκτων" θεωρήθηκε ως συνεργασθείσα με τον εχθρό και διαλύθηκε τεθείσα υπό εκκαθάρισιν.
Δεν μένει, λοιπόν, άλλη λύση: η Πολιτεία να αναλάβη τη δαπάνη της λειτουργίας του Ιδρύματος που θα φιλοξενή, για εργασία και ανάπαυση, Ελληνες άπορους και καλλιτέχνες και συγγραφείς που θα οργανώνη πνευματικές συγκεντρώσεις, εκθέσεις, διαλέξεις κ.λπ.
Αν αυτό γίνη θα μπορούμε να περηφανευόμαστε για ένα πρότυπο παρόμοιο κέντρο λίγο έξω απ’ την Αθήνα, σ’ ένα μέρος μαγευτικό. Ας εξασφαλισθούν, λοιπόν, οι πόροι της λειτουργίας του και ας πάη η διεύθυνσή του σε καλά οργανωμένα χέρια. […] Θα είναι τίτλος τιμής να αρχίση από τον ερχόμενο χρόνο η λειτουργία του Ιδρύματος Ζαχαρίου.
Οπως φαίνεται από τα στοιχεία, που είχε δώσει στην δημοσιότητα ο τότε πρόεδρος του Ιδρύματος, το οποίο λειτουργεί υπό την εποπτεία του υπουργείου Οικονομικών, η έπαυλη, η οποία μετά τους Γερμανούς πέρασε στα χέρια των Αγγλων μέχρι το 1952, άρχισε τρία χρόνια αργότερα να ανακαινίζεται με χρήματα από πωλήσεις μετοχών για να εκπληρωθεί ο βασικός όρος της διαθήκης των δωρητών.
Συγκεκριμένα, το 1962 είχε ολοκληρωθεί η κατασκευή δύο περιπτέρων κατάλληλων για τη διαμονή 36 ατόμων και η διαρρύθμισης του κεντρικού κτιρίου (κήπος, θέρμανση, υδραυλικά κ.ά.).
Για όλα αυτά δαπανήθηκαν 2.500.000 δραχμές και υπολειπόταν βάψιμο και αγορά επίπλων και σκευών, συνολικού κόστους 800.000 δραχμών.
Είναι αδιευκρίνιστο τι έγινε και το έργο δεν ολοκληρώθηκε ποτέ.
Πάγωσαν όλα τα έργα
Με θέα το Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας | Φωτ.: Βασίλης Μαθιουδάκης
Προφανώς η παραίνεση του ακαδημαϊκού Ηλία Βενέζη να αναλάβει το κόστος λειτουργίας η Πολιτεία δεν έπιασε τόπο….
Κάπως έτσι φτάσαμε στα χρόνια της χούντας οπότε με το Βασιλικό Διάταγμα υπ’ αριθμόν 580 (ΦΕΚ τεύχος Α 189/1970) αλλάζει το Καταστατικό του Ιδρύματος και ως πρόεδρος τοποθετείται ο εκάστοτε δήμαρχος Πειραιά, αρχής γενομένης από τον Αριστείδη Σκυλίτση.
Τον Δεκέμβρη του 1971 υπογράφεται σύμβαση και κατεδαφίζεται η παλαιά έπαυλη και ξεκινάει η κατασκευή του καινούργιου κτιρίου, που θα παραμείνει μισοτελειωμένο.
Τι άλλο έγινε; Επειτα από μια ερώτηση, που είχε καταθέσει, τον Ιανουάριο του 1997, στη Βουλή ο μετέπειτα δήμαρχος Πειραιά Βασίλης Μιχαλολιάκος, πληροφορούμαστε από την απάντηση του τότε υφυπουργού Οικονομικών Γ. Δρυ τα εξής αποκαλυπτικά στοιχεία:
«Το Ιδρυμα διαθέτει τα πιο κάτω ακίνητα:
α) Οικόπεδο έκτασης 2.870 τ.μ. στην περιοχή Καστέλλας επί του οποίου, έπειτα από την κατεδάφιση της παλαιάς έπαυλης έχει ανεγερθεί οικοδομή, η οποία βρίσκεται στο στάδιο του σκυροδέματος άνω της εικοσαετίας λόγω έλλειψης χρημάτων. Το κόστος της οικοδομής αυτής κατά την 31.12.1975 είχε ανέλθει στο ποσόν των 20.000.000 δρχ. έναντι του οποίου είχαν καταβληθεί στον κατασκευαστή 15.500.000 δρχ. από τα οποία 10.000.000 δρχ. από το Ιδρυμα και 5.500.000 δρχ. από τον Δήμο Πειραιά.
β) Πευκόφυτη έκταση στο Λουτράκι Κορινθίας έκτασης 417.882 τ.μ. για τη διεκδίκηση της οποίας οι παλαιές διοικήσεις του Ιδρύματος είχαν ασκήσει αγωγές εναντίον ιδιωτών ενώπιον των αρμοδίων δικαστηρίων τουλάχιστον μέχρι 2/2/1972. Η έκβαση όμως αυτών αλλά και η συνέχιση ή μη της δικαστικής διεκδίκησης δεν είναι γνωστές στην Υπηρεσία δεδομένου ότι δεν υπάρχουν στοιχεία στο αρχείο μας» (!)
Η κινητή περιουσία του ιδρύματος αποτελείται από χρεόγραφα, καταθέσεις στην ΕΤΕ, πίνακες ζωγραφικής, τιμαλφή, γραμματόσημα, νομίσματα, έπιπλα - σκεύη κ.λπ. Τι απέγιναν;
Στην απάντηση διαβάζουμε μεταξύ άλλων ότι με εγκρίσεις του υπουργείου Οικονομικών στη διάρκεια της χούντας εκποιήθηκαν:
▶ τα έπιπλα κ.ά. με πλειοδοτικό διαγωνισμό
▶ τα τιμαλφή μέσω του Ενεχυροδανειστηρίου Αθηνών
▶ τα χρυσά νομίσματα στην Τράπεζα της Ελλάδος
▶ τα αργυρά νομίσματα σε αργυραμοιβό κατόπιν ενσφραγίστων προσφορών
▶ οι συλλογές γραμματοσήμων έπειτα από δημοπρασία.
Ζήτησαν έρευνα
Φωτ.: Βασίλης Μαθιουδάκης
Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να αναφερθεί ότι τον Νοέμβριο του 2014 έπειτα από πρόταση του δημάρχου Πειραιά Γιάννη Μώραλη να παραχωρηθούν προσωρινά 27 πίνακες του Ιδρύματος Ζαχαρίου στη Δημοτική Πινακοθήκη Πειραιά, οι δημοτικοί σύμβουλοι της παράταξης «Το Λιμάνι της Αγωνίας» ζήτησαν να διενεργηθεί έρευνα για να βρεθεί γιατί έχουν παραμείνει μόνο 27 πίνακες από τους πάνω από 200 που διέθετε το Ιδρυμα και ήταν όλοι μεγάλης αξίας (Γύζης, Βολονάκης κ.ά.).
«Το προϊόν της εκποίησης μέρους της κινητής περιουσίας του Ιδρύματος κατά τα ως άνω κατετέθη σε λογαριασμούς του Ιδρύματος στην ΕΤΕ και διετέθη στη συνέχεια για την ανέγερση του Κτιρίου του ως και για τις λειτουργικές του ανάγκες.
»Στη συνέχεια από το έτος 1976 και εντεύθεν το Δ.Σ. του Ιδρύματος έπαυσε να υποβάλλει λογαριασμούς και απολογισμούς κ.λπ. στοιχεία και παρά την προσπάθεια της Υπηρεσίας δεν κατέστη δυνατή η επικοινωνία με οποιοδήποτε μέλος του τότε Διοικητικού Συμβουλίου», καταλήγει η απάντηση.
πηγη : efsyn.gr
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου